بنزین ایران پس از ونزوئلا به عنوان دومین بنزین ارزان دنیا معرفی شد؛ این مسئله منجر به افزایش قاچاق سوخت شده است.
مصرف بالای بنزین در ایران و همچنین قاچاق سوخت موجب شد تا مسئولان واکنش نشان دهند؛ در شرایط کنونی انتظار می‌رود وزارت نفت نیز هر چه سریع‌تر به دنبال راهکاری برای کاهش قاچاق بنزین و کنترل مصرف سوخت باشد. بیژن زنگنه، وزیر نفت هفته گذشته در حاشیه نمایشگاه ایران پلاست به رونق قاچاق سوخت اشاره کرد و از اختلاف شدید قیمت سوخت در ایران با خارج از مرزها به عنوان علت آن نام برد.
نوسانات شدید ارزی در ایران که به کاهش ارزش پول ملی ما در مقایسه با دیگر پول‌های رایج جهان از جمله دلار و یورو منجر شد، در کنار سال‌ها عرضه بنزین با یارانه پنهان دولتی و ثابت ماندن قیمت بنزین از سال ۹۴ تاکنون، بنزین ایران را در جدیدترین رده‌بندی قیمتی جهان به دومین بنزین ارزان دنیا تبدیل کرده است. طبق جدیدترین قیمت‌گذاری بنزین در کشورهای مختلف جهان (سپتامبر ۲۰۱۸)، قیمت بنزین ایران بعد از ونزوئلا، ارزان‌ترین بنزین در جهان است. اگر قیمت بنزین کشورمان را بر اساس نرخ دلار بازار ثانویه یا سامانه نیما (۷۵۰۰ تا ۸۰۰۰ تومان) محاسبه کنیم، هر لیتر بنزین در ایران ۱۲ سنت خواهد بود.
چرا قاچاق بنزین جذابیت دارد؟
مقایسه قیمت بنزین در ایران و کشورهای همسایه، نشان از تفاوت فاحش نرخ این فرآورده نفتی در ایران و کشورهای همسایه دارد. قیمت بنزین با ارز آزاد در ترکیه اکنون حدود ۱۹ هزار و ۳۰۰ تومان در هر لیتر است. قیمت بنزین در افغانستان حدود ۱۲ هزار و ۴۰۰ تومان و در پاکستان حدود ۱۲ هزار و ۷۰۰ تومان است. قیمت هر لیتر از این فرآورده استراتژیک نفتی در آذربایجان حدود ۸۰۰۰ تومان، در اردن حدود ۲۵ هزار و ۳۰۰ تومان، در امارات متحده عربی حدود ۱۱ هزار و ۵۰۰ تومان و در عراق حدود ۱۰ هزار و ۷۰۰ تومان است.
این شرایط موجب شده است تا قاچاق بنزین بیش از پیش رونق یابد و بنزینی که با یارانه دولتی (بخوانید از جیب مردم و با نفت ملی ایران) تولید و با یارانه دولتی (تخفیف از بیت‌المال) توزیع می‌شود، در خارج از مرزهای کشور مصرف شود. در نتیجه یارانه دولتی به جیب قاچاقچیان سرازیر شود و اختلاف فاحشی که با نوسانات ارزی و کاهش ارزش پول ملی ایجاد شده، قاچاق سوخت را رونق داده و قاچاقچیان را فربه‌تر از گذشته کرده است.
آمار غیررسمی ماه‌های اخیر از قاچاق روزانه ۲۰ میلیون لیتر بنزین از ایران حکایت دارد؛ آماری که از سوی مراجع رسمی چون وزارت نفت و ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز تأیید نشده است و هیچ آمار رسمی دیگری نیز در این زمینه وجود ندارد.
سرنوشت کارت سوخت
کارشناسان انرژی همزمان با تک نرخی شدن قیمت بنزین در سال ۹۴ پیش بینی کرده بودند که سیاست حذف کارت سوخت و به دنبال آن تک نرخی شدن قیمت بنزین، موجب افزایش مصرف و قاچاق این فراورده پرمصرف خواهد شد؛ اما همواره وزارت نفت انتقادات مطرح شده در این خصوص را نادیده گرفته یا از آن به عنوان لجبازی‌های سیاسی یاد می‌کرد. کارت هوشمند سوخت که با هزینه‌های بسیار بالایی طرح‌ریزی و اجرا شد، طی چند سال وزارت زنگنه همواره دستخوش حملات وزیر قرار گرفت و تا مرز عدم استفاده پیش رفت که با نظر نمایندگان جلوی این ایده وزیر نفت گرفته شد و مجلس کارت سوخت را حفظ کرد.
با این وجود و ضمن حفظ کارت سوخت جایگاه‌ها، دولت از سال ۹۴ عملا سیستم کارت هوشمند سوخت و سهمیه‌بندی بنزین را از چرخه مصرف سوخت حذف و نسبت به پخش بدون سهمیه بنزین با قیمت یارانه‌ای اقدام کرد. موضوعی که باعث بالا رفتن بی‌ضابطه مصرف سوخت در کشور شد و در برهه‌هایی مشکلات بسیاری نیز برای هم‌وطنان به وجود آورد.
مخالفت با طرح کنترل مصرف سوخت
فروردین ماه سال ۹۵ نمایندگان مجلس قبل طرحی به قانون هدفمندی یارانه‌ها اضافه کردند که براساس آن قرار بود پرمصرف‌ها هزینه بیش‌تری برای مصرف بنزین بپردازند. براساس این طرح که به پیشنهاد احمد توکلی به تصویب رسید، متوسط مقدار مصرف ماهانه بنزین برای یک ماه و بر اساس هر یک از انواع وسایل نقلیه با تعداد سیلندرهای مشابه (یک تا ۶ سیلندر) به عنوان پله اول تعیین می‌شد. پلکان‌های بعدی به مقدار ۴۰ لیتر به پله ماقبل اضافه خواهند شد. در واقع به اندازه نیاز مشخص برای هر وسیله نقلیه، سقفی مشخص خواهد شد و پس از آن بر اساس افزایش میزان مصرف، هزینه دریافتی بیش‌تر می‌شود.
به بیان دیگر سقف یارانه پرداختی سوخت برای افراد بر اساس میزان مصرفشان متفاوت بود و اگر کسی از خودروی پر‌مصرف‌تر استفاده می‌کرد، مجبور بود هزینه بیش‌تری نیز برای سوخت پرداخت کند. اما این طرح که هم باعث مدیریت و کنترل مصرف بنزین توسط مردم می‌شد و هم خودروسازان تحت فشار قرار می‌گرفتند که خودروهای با مصرف پایین‌تر تولید کنند، مورد انتقاد و اعتراض بیژن زنگنه وزیر نفت قرار گرفت و در نهایت اجرایی نشد. اجرا نشدن این مصوبه را می‌توان یکی از دلایل اصلی افزایش یکباره و ۵۰ درصدی مصرف بنزین دانست.
کارت سوخت برای جبران کمبودها
یکی از استدلال‌های مسئولان صنعت نفت برای از کار انداختن کارت سوخت این بود که کارت مربوطه برای دوران کمبود سوخت در کشور وجود ابداع شد؛ اما اکنون که شرایط تولید رو به بهبود است، دیگر نیازی به کارت سوخت نیست. اگر چه با مخالفت‌های جدی نمایندگان مجلس قبل کارت سوخت حفظ شد، اما با سیاست اشتباهی که وزارت نفت اعمال کرده بود، کارت سوخت عملا کارایی خود را از دست داد و تنها به عنوان سوئیچ برای سوخت‌گیری استفاده شد. به طوری که صاحبان خودروها سعی می‌کنند به جای استفاده از کارت سوخت شخصی برای سوخت‌گیری، از کارت جایگاه استفاده کنند. قاچاقچیان سوخت نیز با خرید کارت سوخت به قیمت‌های ناچیز و انتقال آن به نقاط مرزی، اقدام به قاچاق سوخت می‌کنند.
وزارت نفت چشم بر مزایای کارت سوخت بست
در اهمیت حفظ کارت سوخت باید گفت که روند تقاضای بنزین طی سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۵ همواره سیر صعودی داشته است؛ به طوری که میزان مصرف روزانه‌ی آن از حدود ۳۳ میلیون لیتر در سال ۱۳۷۵ به ۷۳.۶ میلیون لیتر در سال ۱۳۸۵ افزایش یافت. کارت سوخت به عنوان مدلی بومی برای کنترل مصرف سوخت، از زمان اجرای آن تاکنون با توجه به رشد بیش از ۲ برابری تعداد خودرو در کشور میزان مصرف بنزین را تقریبا ثابت نگه داشت. رشد تقاضای سالیانه بنزین در زمان آغاز سهمیه‌بندی بنزین حدود ۱۰ درصد بود که با اجرای سامانه هوشمند عرضه سوخت به کمتر از ۲ درصد تنزل پیدا کرد و با تداوم استفاده از کارت سوخت، رشد تقاضای بنزین به حدود صفر رسید.
پس از لغو نظام سهیمه‌بندی بنزین در خرداد ۹۴ عملا کارایی کارت سوخت از بین رفت و مردم دیگر رغبتی برای استفاده از کارت سوخت نداشتند؛ چون می‌توانستند بدون محدودیت از بنزین استفاده کنند. نتیجه این اتفاق را می‌توان در سال ۹۵ مشاهده کرد؛ زیرا مصرف بنزین در سال ۹۵ رشد بیش از ۵ درصدی را تجربه کرد که در ۱۲ سال قبل از آن بی‌سابقه بوده است. استفاده از کارت سوخت برای اصلاح قانون هدفمندسازی یارانه‌ها، امکان شناسایی خودروهای فرسوده، استفاده از کارت سوخت برای کاهش آلودگی هوا، تعیین کرایۀ حمل‌ونقل عمومی و اطمینان از عدم قاچاق در جایگاه‌های سوخت، از مزیت‌های استفاده از کارت سوخت در عرضه بنزین کشور به شمار می‌رود.
سهمیه‌بندی مجدد بنزین، مؤثرترین راهکار مدیریت مصرف و کنترل قاچاق سوخت
قیمت بنزین با ثابت ماندن از سال ۹۴ تا امروز، موجب افزایش یارانه دولتی به مصرف این فرآورده نفتی شده است و هر کس بیش‌تر بنزین مصرف کند، بیش‌تر از یارانه پنهان دولتی آن بهره مند می‌شود. اما افزایش ۱۰۰ درصدی قیمت بنزین نیز در وهله فعلی نمی‌تواند کمکی به کاهش جذابیت قاچاق سوخت کند؛ پس اصلاح قیمتی با هدف کاهش قاچاق سوخت در حال حاضر راهکار موثری نخواهد بود.
بهترین راهکار در کنترل قاچاق بنزین، بازگشت کارت سوخت شخصی به چرخه توزیع سوخت در کنار کنترل مرزها است؛ چرا که امروز کارت‌های مهاجر و آزاد، سهم عمده‌ای در سوخت‌گیری به ویژه در استان‌های مرزی دارند و یکی از عوامل دستیابی راحت قاچاقچیان به بنزین با نرخ یارانه‌ای ۱۰۰۰ تومانی، همین کارت‌های سوخت آزاد است.
با تکمیل فازهای دوم و سوم پالایشگاه ستاره خلیج فارس و تولید روزانه ۳۶ میلیون لیتر بنزین از این محل، کشور در زمینه تولید بنزین به خودکفایی خواهد رسید. اما با توجه به افزایش سالانه مصرف در کشور لازم است جهت تداوم خودکفایی در زمینه تولید بنزین، مصرف این فراورده نفتی کنترل شود
یکی از راه‌های مهم جهت نظارت و کنترل مصرف بنزین در کشور، سهمیه‌بندی آن در کنار افزایش قیمت برای رانندگان پرمصرف است. با اجرای طرح سهمیه‌بندی بنزین، فرهنگ درست مصرف کردن در مورد یکی از مهم‌ترین منابع انرژی در میان مردم جا باز خواهد کرد. با مدیریت مصرف، علاوه بر آن که آلودگی هوا کاهش می‌یابد، نیاز به واردات این فراورده نفتی نیز کم می‌شود و میزان آسیب‌پذیری امنیت کشور در زمان بحران‌های خارجی نیز کاهش خواهد یافت.
